Autisme: zintuiglijke waarneming en sensorische integratie

Autistische kinderen nemen de wereld anders waar. Zintuiglijke indrukken, zoals zien, horen en voelen, worden door hen anders verwerkt. Door de intensiteit van de indrukken die op hen inwerken, kunnen sommige kinderen gedragsproblemen krijgen en stuiten daardoor vaak op onbegrip in hun omgeving. Wat kan men doen om het leven van autistische kinderen in een prikkelovervolle wereld aangenamer te maken?

 De zintuiglijke waarneming van autistische kinderen

Onze zintuiglijke waarneming begeleidt ons elke dag. We zien, horen, proeven en voelen. Daarnaast hebben we een gevoel voor evenwicht en proprioceptie (de eigenwaarneming). De verwerking van de informatie verloopt soepel en veroorzaakt ons geen problemen.

Kinderen in het autismespectrum hebben dezelfde hulpmiddelen waarmee de hersenen belangrijke informatie over hun omgeving verzamelen en verwerken. Het verschil met niet-autistische kinderen ligt echter in de tolerantie en eigenwaarneming van prikkels. Er is sprake van een over- of ondergevoeligheid. De hersenen hebben moeite om de prikkels te verzamelen, te filteren en te verwerken. De impulsen die de hersenen bereiken, zijn ofwel te sterk en te talrijk, of ze zijn te zwak om überhaupt herkend te worden. Dit leidt ertoe dat de reacties van de kinderen vaak verkeerd worden begrepen en hun gedrag als irrationeel wordt beschouwd.

Hoe nemen autistische kinderen de impulsen van buiten waar?

Geluiden – Het gehoor van autisten kan over- of ondergevoelig zijn. Degenen die heel goed horen, vluchten vaak voor akoestische prikkels door bijvoorbeeld hun oren dicht te houden of te neuriën om het geluid te overstemmen. Bij een zwak gehoor komt het voor dat het kind juist op zoek gaat naar akoestische prikkels, bijvoorbeeld door deuren dicht te slaan of te schreeuwen.

Beelden – Kinderen in het autismespectrum kunnen volgens wetenschappers een bijzonder ontwikkeld gezichtsvermogen hebben en voorwerpen op drie keer zo grote afstand zien dan niet-autistische kinderen. Ze hebben ook het vermogen om voorwerpen duidelijk te herkennen die voor achtergronden met ingewikkelde patronen geplaatst zijn. Autisten richten hun blik vaak op lijnen, hoeken en patronen. Het kost hen eerder moeite om de gezichten van hun medemensen te herkennen en te focussen. Studies die in de vorige eeuw zijn uitgevoerd, kwamen tot de conclusie dat zelfs het zien van gezichten van familieleden bij kinderen in het autismespectrum een gevoel kan oproepen dat vergelijkbaar is met angst en woede.

Smaken – Kinderen in het autismespectrum hebben vaak moeite met eten. Ofwel worden bepaalde voedingsmiddelen volledig afgewezen, of het kind eet alles heel graag, vaak scherp gekruid. Voor de afwijzing van sommige gerechten worden vaak twee redenen genoemd: 1. de consistentie 2. de smaak. Professor Temple Grandin waarschuwt voor zulke vereenvoudigingen in haar boek „The Austistic Brain”. Het is geen teken van autisme als men een afkeer heeft van rauw eiwit, niet van stilstaand water houdt of de geur van vis onaangenaam vindt, aldus Grandin.

Geuren – Ongebruikelijk gedrag van autisten kan ook voortkomen uit een over- of onderontwikkeld reukvermogen. Kinderen die geen reukvermogen hebben, kunnen gericht op zoek gaan naar olfactorische prikkels. Moeilijker hebben het de kinderen die een overgevoelig reukvermogen hebben. Het valt ons in het dagelijks leven misschien niet op, maar ieder van ons draagt talloze geuren bij zich (zeep, shampoo, eten, vocht, wasmiddel, parfum, leergeur van kleding en schoenen). Daar komen nog de geuren uit de omgeving bij: bloemen, rook, stof, uitlaatgassen, schoonmaakmiddelen enzovoort. Voor kinderen in het autismespectrum zijn dit sterke prikkels die op hun systeem inwerken.

Aanraking – Het komt voor dat kinderen in het autismespectrum niet graag worden aangeraakt of omarmd, vaak van kleding wisselen, hun haar kammen en zich wassen. Aanraking wordt vaak als onaangenaam tot pijnlijk ervaren. Bij zwak ontwikkelde waarneming kunnen sommige kinderen de prikkel zelf opwekken door bijvoorbeeld te bijten, te slaan of te krabben.

Er zijn nog twee andere zintuigen die ons meestal niet bewust zijn: het evenwicht en de eigenwaarneming. Ook deze zintuigen kunnen door een functiestoornis worden getroffen.

Eigenwaarneming/lichaamswaarneming (proprioceptie) – Kinderen in het autismespectrum die een verstoorde eigenwaarneming hebben, genieten meestal als ze hun lichaam kunnen voelen, bijvoorbeeld als ze worden vastgehouden, onder een gewichtdeken liggen, door een smalle speeltunnel kruipen. Ze vinden het ook leuk om te kauwen, bijten, klappen en springen. Daarmee proberen ze een gevoel voor het eigen lichaam te krijgen.

Kinderen in het autismespectrum kunnen evenwichtsstoornissen hebben die zich op verschillende manieren uiten: onzekerheid bij het lopen, vaak vallen, wankele benen, afkeer om op de stoeprand te lopen of te fietsen. Bij overgevoeligheid kan het ook voorkomen dat het kind het hoofd niet wil draaien of buigen. Bij ondergevoeligheid zoekt het kind juist stimulatie door te schommelen, springen of draaien.

Gevolgen van sensorische stoornissen

Vaak stuiten kinderen in het autismespectrum met hun gedrag op onbegrip van andere kinderen of volwassenen. Zijzelf vragen zich vaak af waarom andere kinderen lachen, huilen en bepaalde gebaren of handelingen uitvoeren. Daardoor ontstaat er een afstand en een voelbare muur tussen de kinderen en sluit de autist zich vaak op in zijn wereld. Als oplossing worden nieuwe spellen vermeden, uitdagingen en nieuwe taken afgewezen. Het kind verlangt naar routine, veiligheid en geen onverwachte of ongeplande gebeurtenissen. Zo'n terugtrekking belemmert verdere ontwikkeling.

Sensorische integratietherapie

Er zijn verschillende mogelijkheden hoe wij als samenleving en als ouders kinderen in het autismespectrum uit de isolatie kunnen halen en hun ontwikkeling kunnen bevorderen. Een eerste stap zou kunnen zijn om door campagnes een beter begrip van autisme te creëren. Ook kinderdagverblijven en scholen zouden profiteren van een integratieprogramma voor kinderen met autisme. Op individueel niveau kan sensorische integratietherapie zorgen voor de verdere ontwikkeling van het kind.

Bij de therapie wordt elk kind aandachtig geobserveerd. Om een goed therapieplan te kunnen opstellen, zal de therapeut tests uitvoeren en verschillende opdrachten geven. Daardoor kan de bron en de omvang van de stoornis worden vastgesteld. De voortgang van de therapie is te observeren aan het gedrag van het kind. Worden bepaalde prikkels vermeden of juist opgezocht?

Sensorische integratietherapie werkt met verschillende middelen: matrassen, schommels, skateboards, klimstangen, gewichtsvesten, gewichtdekens enzovoort. Het kind leert daardoor de prikkels op te nemen en correct te verwerken.

De oefeningen worden aangepast aan de behoeften van het kind. Ze mogen het kind niet over- of onderbelasten. Er wordt gezorgd voor voldoende afwisseling, zodat het kind zijn vaardigheden uitbreidt.

De therapie mag niet vermoeiend zijn en het is heel belangrijk dat de therapeut de oefeningen goed kiest en in staat is een band met zijn patiënten op te bouwen. Hoe opener de omgang tussen therapeut en patiënt, hoe nauwkeuriger de diagnose en groter de vooruitgang bij de therapie.

Steeds meer therapeuten en patiënten rapporteren over de positieve werking van sensorische integratietherapie. De boegbeeldpersoon voor de werking van deze aanpak is mevrouw Temple Grandin. Zij is zelf door autisme getroffen, heeft een professorstitel van de Colorado State University en is auteur van meerdere boeken. In 2010 werd zij door het Time Magazine gekozen tot een van de invloedrijkste personen van het jaar. Professor Grandin beschrijft in haar boeken het leven vanuit het perspectief van een persoon met autisme en spreekt onder andere over de betekenis van diepe druk op het zenuwstelsel.

Zbigniew Przyrowski, een Poolse specialist op het gebied van sensorische integratietherapie, werkt met gewichten en kon bij 31 patiënten die door autisme of ADHD getroffen zijn, positieve veranderingen vaststellen.